Osang masadyang parte et ako pagiging apas ay kaling pangisra ag panihi. Et kag mga panahong kato, ka imo atunaan sa pagpangisra ay ka pagyokyok gamit ka ugat et abaka. Oya kali panti ag kag paon ay inahigot yang sa ugbos et kag ugat. Dahil maisot ka pa ay talagang sa pinakapiliw ka yang, sa honasan. Makukanta ka’t “i-i-i-i” habang guing huhuyat kag mga yab-ongan nak mayuog et kag paon. Sa pag-utong et kag ugat ay hanra ka osang damot nak magkumkom rotong nagkikiliw-kiliw nak yab-ongan. Puyde ra guihapong inasambat yangey et baro kag maisot nak isra. Sa pagpanihi ay matunang gador sa pagbaoy et mga ampas ag ralipanos. Asunran kali et pagbaoy et paitan, ag pag-ukba et maintik nak bato para makabaoy et hila. Kung maayo’y magrangoy ay puydey nak magpanarinlab. Puydey ra guihapong magpangisra gamit ka panak o pamana. Sa kalinghuran et mga anga ka muyat nako diling mga kali ay pangidamo. Kung atuoson ugang, sa ato kultura bilang mga Bantoanon ay imawey kato et tuna et pangabuhian. Ka siling gani ay dapat makatuon et “pangisra” adong inde mag-yaom.

Pag-ato namumuyatan ka mahirap nak kahimtangan et mga kapwa Pilipino inggang gador et masiling nak “nagpapakayaom yang bosa sa gobyerno”. Inggang gador et mabisaya nak “dapat sinra ay tur-on “magpangisra” ag bukong ingpapakataw-an yang”. Indi guihapon mawagit kag libak nak “mga tamhuyan bosa”. Sa malip-ot bosang muyat nato sa mga tawong oya sarang ka ato nakikita yang ay kag inra kaperdehan. Oya ra bosa nato narunggi kag inra guing pagrayanan. Baka ingga sa inra et nagturo magpangisra o magpanihi. Baka guing purbahan ra ninra kato ugaling yang talagang makuli sa inra ragat. Naubusey siguro kag mga isra dahil rotong mga nagdadayong mga piskador. Mahugor sinra magpangisra pero baka buko ra inra kag baroto o kag pukot. Mahugor sa uma pero buko ra ida duta. Kaling mga impormasyon nak kali ay maayaman yang kung mayuwoy ka sa inra kahimtangan.

Sa higit osang dekada nakong pagyuwoy sa mga komunidad nak guing adap et iskul nak akong guing tutur-an, maramong konsepto’t kahirapan akong natun-an. Ka pinakamaruyot nak klaset kahirapan ay kawar-an et pangbatyag nak pangkomunidad (sense of community). Kale ay pinakaugbose’y. Karaniwang atunaan et kahirapan ay kawar-an et oportunidad. Oya ka sariling uma, sariling pukot ag baroto, o puhunan. Puydeng oya kat masudlang trabaho, oyat nabaton dahil kuyang ka imo edukasyon. Oya iskul sa inro lugar. Oya transportasyon. Habang nagpapairayom ka pa sa kahirapan, nakitir ka imo pananaw sa buhay. Sa karugayan, pag-oya kat nabatong bulig sa ibang tawo ka palagay nimo ay oyaey ka kabuluhan sa komunidad. Ka ugbos et kali, oyae’y ka ra guihapon pagpahalaga sa komunidad ag sa mga laye ag regulasyon et kali. Tuyar ka sentimyento et mga tawo sa squatters’ area.” Kali ay inde bastang matapayan et kag konseptong “tur-a magpangisra.” Aber pa hupot-hupot ka mga bayay sa squatters’ area, maruyot ka mga guryunan et kanya-kanyang kinabuhi. Sa sitwasyong kali matunang gador sa pakinilay-anan ka proseso et pagbangon sa kahirapan. Sunor ay pag-organisa ag pagpapatibay et kali. Kung ramdamey ka pagkabugkos et mga tawo sa hanrom nak pagbangon dili pa yang nasuyor kag pagtudlo et pangabuhian. Inde puydeng tur-on yang sinra “magpangisra”’ dapat aibhan pa guihapon sinra sa “pagpangisra”. Mahabang proseso kali. Sa osang relocation area, halos osang dekada ka amo pag-inibhanan bag-o sinra mabutang sa mas maadong kahimtangan.

Ingga’t mga pagkakataon nak naipapagmarako nato ka pagiging Bantoanon kung ka ing pagbibisayahan ay pagbangon halin sa kahirapan. Kali kunong si talpulano dati yang kaling nagyuyukyok et isuya sa paninghapon pero ngasing asa yaworey. Kaling si kud-o napangmadabas pa rabuno para makabaydo et papel pero ngasing inggay et sariling panederya. Si kwan kuno lugit yang ka bayon sa iskul pero ngasing inggay et marakong negosyo. Dati kuno si nang kwan nagkundoktor pa sa bus para makatapos sa kolehiyo. Si tang kwan kuno baktas paiskul oya pamahaw makatapos yang guihapon sa kolehiyo. Perting istorya et pag-asenso sa ato banwa ag klarong dapat ipagmarako. Minsan yang ugang nasasala kita sa ato pagpalagay nak si-o mang pobre ay kaya ka ato pinagrayanan paagto sa pag-asenso. Pay natatakos nato sinra nak asi abeng inde sinra ka tuyar sa mga Bantoanon. Indeey nako ig pakahimalihon kali.

Paabong.

Et kag naglevel up -ey ako sa pagpanihi ay naukbay ra guihapon akot maragkong bato pag nagpapanarinlab. Pero dahil buko pa hingan, kaling tungahon ay nasakto ra sa pagyakrag et kag mga sihi. Pag-unos uli ay mangoy yangey ka natutura sa bato. Ado yang ay ingga’t mga kaibhanang kusang napunpon rotong nag-eskapong mga sarinlab ag inatao ra sa ako.