Pambukyar nak Bisaya.
Mapati baga kamo nak si Hitler ay usang Bantoanon?
Kaling pangintremes nak istorya nak kali ay ako narunggan yang, kung riin ag kung kang nio ay indiey nako matanraan. World War II et kato ag sa unang mga tuig et giyera sa Europa ay nagraraog ka mga Germans. Karamu sinra nak naging preso usa rabuno kag Bantoanon nak nagtatrabaho sa France. Tanang preso ay inamatay sa parayan et firing squad. Kaling Bantoanon nak kali ay masunor sa pila nak isalang sa firing squad. Nagpapakaray sida habang ing huhuyat kag ida kamatayan. Kag sida ay ing gugudorey sa pila nak ibariloney, nagpapakatibaw sida habang nag-uukaw et yawa!..yawa!..yawa!.. Narungog ngaseng ni Hitler kag ukaw nak yawa et kag Bantoanon ag ida sida ing payungutan. Ing pakauyangtan ni Hitler kag Bantoanon nak pay natitingaya pa. Magat- magat pa ay ikag sida ni Hitler sa habig, ing lapo sa igot habang ing sisiling nak “ Aseng nag-uuno ka dile nak yawa ka? Pauli sa Bantoong yawa ka ag magtanom et balinghoy!” Uya sida gui pamatdan ni Hitler ag nasalba sida sa ida kamatayan. Indiey maayaman kung nio man ka natabao sa Bantoanon nak kato, pati kung hariiney sida ngaseng.
Makikilaya ka ngani kuno nak Bantoanon kung kaayo ka ig mitlang et “YAWA”. Nupay bantas kali sa ato pagmitlang et usang pangungusap. Halimbawa nagbubunit ka ag nakabulas kag isra namimitlang nato “Nakabulas kag yawa. “ ag pagnarakop ray , masiling kita nak “ Ha narakop kag yawa!”. Aber ngani nagbabasketbol, ag uya gui shoot masiling kita nak “uya gui shoot kag yawa!”, ag pag nagshoot ray, ato asilinggon nak “Nag-shoot kag yawa oh!”.Nupay sa tanang abisayahon nato ay naisisingit nak gador kaling ‘YAWA” hangit man kita, kasadya, excited, inabuyong, nahahdlok o inasaputan. Kada ngani pay kaley usa sa pagkakilay-an sa ato pagka-Bantoanon.
Ugaling sa klaro yang, kung ato ipakatugkaron ka kahulugan et kaling “YAWA” sa kontekstong Bantoanon ay makakabuo kita et ruhang esensiya (essence). Una, para sa atong mga Bantoanon kaling “YAWA” ay pay usang mayain nak bisaya (panghingasa) nak usa sa ida mga esensiyang kahulugan ay demonyo. Sa mutang nak kali, ingwa sida et negatibong konteksto tuyar sa uya modo, bastos, samlang, ag iba pang yain nak binuhatan. Kada ngani pag kita ay nababastos atong raan nabibisaya nak “ yawa ka!” o minsan guihapon pag samlang kag tawo, ato inabisar-an nak “ yawa ka!” Ag sa maramong pagkakataon ato yang kali namimitlang pag kita ay hangit ag medyo inasaputan. Tuyar sa “ Hipos nganeng yawa ka! sa imo katatabil.” o “Pauliey nak yawa ka! et kuman pa ako inarugpan sa imo.”
Usa guihapon sa esensyang kahulugan et “YAWA” para sa atong mga Bantoanon ay “bosong” (curse). Kada pag ato kali inamitlang nak “YAWA ka!”ay nupay ato guihapon ing papangabay nak bosongon kag ato kaatubang. O minsani pag kita ay nagpapahimot tuyar abe kung ikaw ay taga- banwa nak naagrabyano sa bukir, nabibisaya nimo nak “ Oho nak yawa ka, mapabisong ka guihapon”. Minsan, pagkita ay nahuyog o nabanlas ka ato unang namimitlang ay pagkayabo nak “YAWA”. Ag kaling ato konsepto sa ‘YAWA’ ay buko yabot sa mga lugar sa Visayas tuyar et Panay, Samar ag Leyte. Sa klaro yang, kung ato atuk-an kag UP Diksyunaryo et 2010, kaling yawa ay kapareho et kahulugan sa demonyo. Kada ngani kabawal-bawalan et mga maguyang nak mitlangon kali sa sakop et bayay, ag imaw ra guihapon et mga maestro nak mabisaya kali sa iskul.
Nio ka ing Halinan (origin) et Kaling Bisaya nak Yawa?
Pirme natong namimitlang kaling “yawa” nak kali, ugaling karamuan sa ato aber ngani ako ay buko ayam kung riin kali gui halin (origin) nak bisaya. Base sa pag-aaray ni Dr. F.Landa Jocano nak usang kilayang anthropologist kaling “yawa” ay halin sa pangayan nak Malitong Yawa o Nagmalitong Yawa Sinagmaling Diwata nak usa mga tawohan sa epiko et Panay nak Hinilawod. Ag base sa ako naayaman, kaling Hinilawod ay salamin et mahabang istorya et inra banwa magtuna pa et katong unang panahon. Ag ayam ra nato nak kanakakasauyo ag nakakaaym yang et kaling mge epiko nak kali ay ka mga binukot (nakatagong prinsesa) nak ida kali inakanta pag ingwa et mga importanteng okasyon sa inra komunidad. Ag kaling epiko nak Hinilawod ay usa sa pinakamahabang epiko sa Pilipinas.
Base sa epiko nak Hinilawod, si Malitong Yawa ay usang pagkagandang prinsesa nak asawa ni Burung Saragnayon nak imaw et “diyos et karuyman” (God of Darkness) ag “tagahipir et iwag” (keeper of Light). Dahil sa kagandahan ni Malitong Yawa, aber ingway et mga asawa ay nagkakagusto pa guihapon sa ida tuyar ni Labaw Donggon nak usang demigod ag ingway et ruhang asawa. Ka mayain pa ay ing tugutan et mga maguyang ni Malitong Yawa nak pakasayan nida si Labaw Donggon aber uya gui tugot kag ida asawa nak si Saranayon. Dile gui tuna ka away ni Burung Saranayon ag Labaw Donggon nak nag-abot kung pilang tuig. Sa huli napirde si Labaw Donggon ag sida ay nakulong. Ugaling, uya ayam si Saranayon nak ingwa et ruhang anak si Labaw Donggon sa unang asawa nak imaw et nagsalba sa ida sa kulungan. Kaling ruhang anak guihapon ni Labaw Donggon et nagbayos para ida kag matdon ninra sa Saranayon. Dahil sa pagkamatay ni Saranayon, naging pangatlong asawa ni Labaw Donggon si Malitong Yawa.
Ugaling aber si Malitong yawa ay asaway ni Labaw Donggon, uya napaya ka ida kahangit sa ida bag-ong kada ida kali ang kulam nak adong Labaw Donggon ay magbuang. Ag pagkakusog ka ida kulam nak aber nio ka buhaton nak pangontra et kag ruhang asawa sa una ni Labaw Donggon ay uya kali nabuyong.
Sa ibang bersyon et istorya, si Malitong yawa ay usang binukot (indigenous princess of Panay) nak nakahanrang ipakasay kang Humadapnon nak imaw et manuyong sa banwa nak Sulod ag pamangkin ni Labaw Donggon (sa iibang bersyon si Humadapnon ay manghor ni Labaw Donggon). Base sa istorya, napananamguhan ni Humadapnon si Malitong Yawa. Kada pagbati nida ay uya ruha- ruhang ida nagpagto sida sa Halawod kung riin nakaistar si Malitong Yawa adong ida aikagon nag magpakasay. Ugaling habang nagbabaktas si Humadapnon paagto sa Halawod ay ing maman-manan sida et mga yaing diwata ag sida ay ing kulong. Sa katapusan, nakatakas si Humadapnon sa bulig ni Malitong Yawa ag sinra ay ing kasay.
Paunong Nagyain ka ato Konteksto sa Bisaya nak “Yawa”?
Matapos nato nak mabasa ka malip-ot nak istorya ni Malitong Yawa, ato masisiling nak ka tubo ag klarong gustong bisayahon et “yawa” ay maado dahil halin sida sa usang magadon nak tawo nak si Malitong Yawa. Nak kali ay nagsisimbolo sa usang makusog nak kabadi ag tupong nak pagtrato ag pagmuyat sa mga kabadi ag kayaki (equality among gender). Para sa mga anthropologist nak nag-aray sa epiko nak Hinilawod, si Malitong Yawa ay buko yang maganda nak prinsesa o binukot, kundi usa guihapon nak babaylan. Ag sa Visayas kaibhanan ka Panay, kaling mga babaylan ay imaw et nagmamanuyong sa mga panrelihiyong seremonya ag imaw et tagapamagitan sa tawo ag diyos. Irugang pa nak sida et pay meriko sa lugar ag ing papayungutan adong ipabuyong ka usang sakit simpleng embong man hanggang sa grabe tuyar et gahoy, atupileng, bugtuan ag kulam. Ag sida guihapon ay pwedeng mag-tao et sakit nak mga tuyar nak kali sa sio mang tawong ida nakahangitan o samlang ka binuhatan. Kada sa komunidad, pagkataas ka muyat sa ida et mga tawo, katupong sa pagtratong ing tatao sa mga kayaki.
Ugaling pag-abot et mga Kastila ag ing pakilaya sa ato ka Kristiyanismo, gusto ninrang payaon ka imahe et kaling mga babaylan nak numero unong kalaban ninra sa pagpalatnag et Kristiyanismo. Kada ngani, adong magkaingwa ka mga tawo et mayain nak konteksto sag pagmuyat sa mga babylan tuyar kang Malitong Yawa, ing gamit et mga Kastila inra ngayan sa mayain nak konteksto. Ing pahatnag et mga Kastila nak ka bisaya ng yawa ay patungor sa demonyo, bosong, yaing binuhatan, samlang ag iba pang yain nak bisaya adong ibadaan et mga tawo kag inra dating relihiyong animism ag batunon ka relihiyong Kristiyanismo. Rile gui tuna ka negatibo ag yain nak ato konteksto sa “yawa”.
Paino-ino
Dahil sa ruhang gustong bisayahon et kaling bisaya nak “yawa” pay kita guihapon ay malilitoy kung paunong konteksto ka ato isunran (kung kag maadong o mayain ng konteksto). Hanrum yang nako nak tan-a inde nato ig gamiton kaling relatibong konteskto et yawa adong itakyob sa klarong pambabastos ag panghingasaon ka usang tawo.
Mga ing bay-an:
Dionela,D.I. (2019, November 17) Halloween Treat: The Origin of Yawa, Sagisag
Linda J (1969) Outline of the Philippines Mythology. Manila: Centro Escolar University Research Development center
Zafra, T. (2016. June 30) Oral Origins: The Etymology of Putang Ina and Yawa. Subselfie.
